حمل‌ونقل کالاها بخش مهمی از زندگی روزمره ماست؛ از مواد غذایی گرفته تا لوازم الکترونیکی، همه از طریق مسیرهای زمینی، دریایی و هوایی جابجا می‌شوند. اما در این میان، برخی کالاها به دلیل ویژگی‌های خاص خود، خطرناک محسوب شده و نیازمند توجه و مراقبت ویژه در حمل‌ونقل هستند.
حمل بار زمینی خطرناک یکی از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین بخش‌های صنعت لجستیک است و کوچک‌ترین غفلت، می‌تواند منجر به حوادث ناگوار و جبران‌ناپذیری شود. به همین دلیل، حمل‌ونقل آنها نیازمند رعایت دقیق مقررات، استانداردها و استفاده از تجهیزات مناسب است. در این مقاله، به بررسی جامع حمل زمینی مواد خطرناک، قوانین و مقررات مربوطه، نکات ایمنی و الزامات مرتبط با آن می‌پردازیم.
کالای خطرناک چیست؟
کالای خطرناک به موادی گفته می‌شود که دارای خواص شیمیایی، فیزیکی یا سمی هستند و در صورت تماس با انسان یا محیط زیست می‌توانند خطرات جدی ایجاد کنند. این کالاها شامل مواد شیمیایی، گازها، مایعات قابل اشتعال، مواد منفجره، مواد رادیواکتیو و بسیاری موارد دیگر می‌شوند که به‌تنهایی یا در ترکیب با سایر مواد، می‌توانند خطرساز باشند.
این نوع کالاها در فرآیندهای بارگیری، جابه‌جایی، انبارداری و تخلیه، قابلیت ایجاد خطراتی مانند آتش‌سوزی، انفجار، مسمومیت یا آسیب به محیط زیست را دارند. حمل و نقل نادرست و عدم رعایت نکات ایمنی، می‌تواند منجر به نشت این مواد یا وقوع حادثه شود و به سلامت انسان، محیط زیست یا اموال آسیب برساند.
طبقه بندی کالاهای خطرناک برای حمل دریایی
حمل و نقل دریایی کالاهای خطرناک می‌تواند خطرات جدی برای کشتی، خدمه و محیط زیست ایجاد کند. به همین دلیل، سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) قوانینی را برای طبقه بندی و حمل ایمن این‌گونه کالاها وضع کرده است. رعایت این مقررات برای تمامی کشورها و شرکت‌های فعال در حوزه حمل‌ونقل دریایی الزامی است.
با طبقه بندی صحیح کالاهای خطرناک و اتخاذ تدابیر ایمنی مناسب، می‌توان اقدامات لازم برای بسته بندی، برچسب گذاری، بارگیری و تخلیه ایمن کالاها را انجام داد و از بروز حوادث ناگوار جلوگیری کرد. علاوه بر این، این تقسیم‌بندی به نیروهای امدادی کمک می‌کند تا در صورت بروز حادثه، به سرعت و به طور مؤثر واکنش نشان دهند. کالاهای خطرناک به 9 کلاس اصلی زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
- مواد منفجره: شامل موادی که قابلیت انفجار یا ایجاد آتش‌سوزی دارند، مانند دینامیت و مواد محترقه.
- گازها: شامل گازهای آتش‌زا، خفه‌کننده و سمی، مانند پروپان، کلر و گاز مایع (LPG) کپسول‌های اکسیژن.
- مایعات قابل اشتعال: این مایعات در دمای پایین قابل اشتعال هستند و به‌راحتی آتش می‌گیرند، مانند بنزین، الکل و رنگ‌های حاوی حلال‌های اشتعال‌پذیر.
- جامدات قابل اشتعال: این جامدات به سرعت آتش می‌گیرند یا باعث اشتعال دیگر مواد می‌شوند و برخی از آنها می‌توانند در تماس با آب گازهای قابل اشتعال تولید کنند، مانند گوگرد، فسفر و پودرهای فلزی.
- مواد اکسیدکننده: این مواد به شدت واکنش‌پذیر هستند و با آزاد کردن اکسیژن، می‌توانند باعث آتش سوزی یا انفجار شوند، مانند نیترات‌ها و پراکسیدهای آلی.
- مواد سمی و عفونت‌زا: این مواد می‌توانند به محیط زیست آسیب برسانند یا باعث مسمومیت یا بیماری‌های جدی در انسان و حیوانات شوند، مانند سموم کشاورزی، مواد بیولوژیکی عفونی، سیانور و برخی ویروس‌ها.
- مواد رادیواکتیو: این مواد دارای تشعشعات خطرناک رادیواکتیو هستند و می‌توانند باعث آسیب‌های جدی به سلامتی انسان و محیط زیست شوند، مانند اورانیوم و رادیوم.
- مواد خورنده: موادی که می‌توانند فلزات و بافت‌های زنده را تخریب کنند، مانند اسیدها و بازهای قوی.
- سایر کالاهای خطرناک: این دسته شامل مواردی است که در هیچ یک از دسته‌های دیگر قرار نمی‌گیرند، اما همچنان می‌توانند خطراتی را ایجاد کنند، مانند باتری‌های لیتیومی، یخ خشک و مواد مغناطیسی.
حمل و نقل مواد خطرناک
حمل و نقل تجهیزات پزشکی مانند مواد رادیواکتیو و برخی دستگاه‌های پزشکی، داروها و لوازم آرایشی، کودها، مواد شوینده و سایر کالاهای پرخطر، بخشی جدایی‌ناپذیر از برخی صنایع است. بنابراین، نمی‌توان به طور کامل از جابجایی آنها اجتناب کرد. با این حال، با رعایت دقیق قوانین و مقررات و توجه به نکات ایمنی در جابجایی این نوع محموله‌ها، می‌توان خطرات ناشی از حمل زمینی یا دریایی و حمل و نقل هوایی کالاهای خطرناک را به حداقل رساند. برای اطمینان از حمل ایمن کالاهای خطرناک، اقدامات زیر توصیه می‌شود:
- اطمینان از بسته‌بندی مقاوم و استاندارد بار خطرناک برای جلوگیری از نشت یا آسیب به آن
- نصب برچسب‌های هشداردهنده و اطلاعات مربوط به نوع خطر بر روی بسته‌ها
- ارائه آموزش‌های لازم به کارکنان درگیر در فرآیند حمل‌ونقل کالاهای خطرناک
- تماس فوری با مقامات مربوطه در صورت بروز هرگونه حادثه در هنگام حمل مواد خطرناک
- تهیه اسناد و مدارک لازم، شامل اظهارنامه کالاهای خطرناک (DGD) و برگه اطلاعات ایمنی مواد (MSDS)
مقررات حمل کالاهای خطرناک
حمل بار خطرناک، اعم از مواد منفجره، گازهای سمی، مواد آتش زا و… به دلیل پتانسیل بالای ایجاد حادثه و آسیب به انسان و محیط زیست، همواره با حساسیت ویژه‌ای روبروست. تصور کنید یک تانکر حامل مواد شیمیایی خطرناک در جاده‌ای پرتردد دچار حادثه شود؛ نشت مواد شیمیایی می‌تواند فاجعه زیست محیطی و انسانی بزرگی را رقم بزند. برای جلوگیری از چنین حوادثی، مقررات حمل بارهای خطرناک وضع شده‌اند. این مقررات، چارچوبی قانونی و اجرایی برای حمل ایمن این کالاها فراهم می‌کنند و شامل مواردی مانند بسته‌بندی، برچسب گذاری، نحوه حمل، شرایط رانندگان و وسایل نقلیه و… می‌شوند.
در حوزه حمل بار خطرناک، سازمان‌های بین‌المللی مقرراتی را تدوین کرده‌اند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مقررات ADR: توافق‌نامه حمل کالاهای خطرناک از طریق جاده‌ای در اروپا
- کد IMDG: برای حمل‌ونقل مواد خطرناک از طریق دریا
- مقررات IATA-DGR: برای حمل کالاهای خطرناک توسط هواپیما
در ایران، مقررات ملی با الهام از استانداردهای بین‌المللی تدوین شده و سازمان‌های مرتبط مانند سازمان ملی استاندارد و وزارت راه و شهرسازی بر اجرای آنها نظارت دارند. این قوانین شامل دستورالعمل‌های زیر می‌شوند:
- بسته‌بندی استاندارد
مواد خطرناک باید در بسته‌بندی‌های مخصوص و مقاوم قرار گیرند تا در برابر ضربه، فشار و نشت مقاوم باشند.
- برچسب‌گذاری صحیح
هر نوع کالای خطرناک باید با برچسب‌های واضح و خوانا، شامل اطلاعات مربوط به نوع خطر، نحوه حمل و نگهداری و اقدامات ایمنی لازم نشانه‌گذاری شود. این کار به امدادگران کمک می‌کند تا در مواقع اضطراری به‌درستی عمل کنند.
- آموزش و صدور مجوز
رانندگانی که حمل بار خطرناک را بر عهده دارند، باید دوره‌های آموزشی ویژه‌ای را بگذرانند و گواهینامه‌های لازم را دریافت کنند.
- مسیرهای مشخص و حمل ایمن
انتخاب مسیرهای ایمن و استفاده از وسایل نقلیه استاندارد و مجهز به تجهیزات ایمنی از الزامات مهم حمل کالاهای خطرناک است.
- اسناد و مدارک
حمل و نقل مواد خطرناک نیازمند اسناد و مدارک خاصی است که اطلاعات مربوط به نوع، مقدار و خطرات ماده را شامل می‌شود.
اقدامات پیشگیرانه ایمنی در حمل کالاهای خطرناک دریایی
حمل دریایی کالاهای خطرناک نیازمند رعایت دقیق استانداردهای ایمنی، آموزش پرسنل و استفاده از فناوری‌های نوین است. برای به حداقل رساندن خطرات ناشی از حمل و نقل دریایی بارهای خطرناک، اقدامات پیشگیرانه متعددی باید در نظر گرفته شود که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
بسته‌بندی و برچسب‌گذاری مقاوم و مناسب: بسته بندی کالاها باید به گونه‌ای باشد که از نشت یا انتشار مواد خطرناک جلوگیری کند و در برابر شرایط حمل و نقل مقاوم باشد. همچنین، استفاده از برچسب‌های هشداردهنده و علائم مشخص‌کننده نوع خطر، اطلاعات لازم را به خدمه کشتی و نیروهای امدادی ارائه می‌دهد تا در شرایط بحرانی تصمیم‌گیری بهتری داشته باشند.
حمل و نقل ایمن: حمل بار باید با استفاده از کشتی‌های مخصوص حمل کالاهای خطرناک و توسط پرسنل آموزش‌دیده انجام شود. مسیرهای حمل و نقل نیز باید به گونه‌ای انتخاب شوند که از مناطق پرخطر و پرجمعیت دور باشند. در طول مسیر، هم باید نظارت دقیق بر شرایط کالاها و کشتی انجام شود.
آموزش و آگاهی کارکنان: کلیه افرادی که در فرآیند حمل کالاهای خطرناک دریایی دخیل هستند، از جمله پرسنل کشتی و کارکنان بنادر، باید با نحوه حمل، تخلیه و بارگیری کالاهای خطرناک آشنا باشند. آموزش‌های تخصصی در زمینه کنترل نشتی، واکنش‌های اضطراری و استفاده از تجهیزات ایمنی، می‌تواند خطرات احتمالی را کاهش دهد.
برنامه‌ریزی و مدیریت شرایط اضطراری: برای مقابله با حوادث احتمالی، باید برنامه‌های مدون و کارآمد برای شرایط اضطراری، از جمله نشت مواد خطرناک، آتش‌سوزی و غرق شدن کشتی، تدوین و اجرا شود.
رعایت مقررات چینش محموله: چینش نادرست بار می‌تواند باعث ناپایداری کشتی و افزایش خطرات ایمنی شود. استفاده از تجهیزات ایمن برای مهار بار و رعایت قوانین مربوط به تفکیک کالاهای ناسازگار از یکدیگر، از جمله موارد مهم هستند.
استفاده از فناوری‌های جدید: امروزه استفاده از حسگرهای هشداردهنده، سیستم‌های پایش لحظه‌ای و هوش مصنوعی در کاهش خطرات حمل و نقل دریایی نقش مهمی ایفا می‌کند. این فناوری‌ها می‌توانند نشت مواد خطرناک را شناسایی کرده و از وقوع سوانح جلوگیری کنند.
بارگیری و تخلیه ایمن: بارگیری و تخلیه کالاها باید با رعایت اصول ایمنی و توسط پرسنل آموزش دیده انجام شود.
شرایط حمل زمینی مواد خطرناک
حمل و نقل زمینی کالاهای پرخطر بهدلیل ارتباط مستقیم با جاده‌های عمومی و تردد سایر وسایل نقلیه، استانداردهای سخت‌گیرانه‌ای دارد. برای کاهش ریسک‌ها و افزایش ایمنی در باربری و ترخیص بار زمینی خطرناک، رعایت شرایط زیر ضروری است:
- حمل بار زمینی خطرناک باید با وسایل نقلیه مخصوص و دارای تجهیزات ایمنی لازم انجام شود و رانندگان این وسایل نقلیه باید دارای گواهینامه ویژه حمل مواد خطرناک باشند.
- مسیرهای حمل و نقل کالاهای خطرناک باید با دقت انتخاب شوند و از مناطق مسکونی، مراکز حساس و مسیرهای پرتردد دور باشند.
- حمل مواد خطرناک نیازمند همراه داشتن مدارک خاصی از جمله بارنامه، برگه اطلاعات ایمنی مواد و مجوزهای لازم از سازمان های مربوطه است.
- بارگیری و تخلیه مواد خطرناک باید با دقت و احتیاط انجام شود.
- در شرایط نامساعد جوی مانند بارندگی شدید یا مه گرفتگی، حمل و نقل زمینی مواد خطرناک باید با احتیاط بیشتری انجام شود یا در صورت لزوم به تعویق بیفتد.
- در صورت بروز حادثه، باید برنامه دقیقی برای مدیریت شرایط اضطراری وجود داشته باشد.
- برای اطمینان از سلامت فنی خودرو ، تجهیزات ایمنی و بسته‌بندی‌ها، باید بازرسی منظم از وسیله نقلیه و محموله انجام شود.
جمع‌بندی
حمل بار زمینی خطرناک نیازمند دقت، آگاهی و رعایت دقیق مقررات ایمنی است. مجموعه بین المللی باراد با پیروی از استانداردهای تعیین‌شده جهانی، خدمات هوایی و زمینی ترخیص کالا از گمرک و انتقال ایمن کالاهای خطرناک را به قیمت مناسب ارئه می‌دهد و خطرات مرتبط با جابجایی این نوع محموله‌ها را به حداقل می‌رساند.