حمل و نقل دریایی یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال حیاتی‌ترین روش‌های جابه‌جایی کالا در جهان است. امروزه بیش از ۹۰ درصد مبادلات بین‌المللی کالا از طریق دریا انجام می‌شود؛ موضوعی که اهمیت این شیوه حمل را در اقتصاد جهانی دوچندان می‌کند. کشتی‌های عظیم کانتینربر روزانه میلیون‌ها تن کالا شامل مواد اولیه، انرژی، ماشین‌آلات، مواد غذایی و محصولات مصرفی را بین کشورها جابه‌جا می‌کنند و همین امر موجب شده است که بنادر بزرگ جهان به قلب تپنده تجارت بین‌المللی تبدیل شوند.
برای فعالان تجاری و بازرگانی، آشنایی با اصطلاحات تخصصی حمل و نقل دریایی یک ضرورت است؛ زیرا این واژه‌ها زبان مشترک میان صادرکنندگان، واردکنندگان، شرکت‌های کشتیرانی، گمرک و شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی به شمار می‌روند. عدم آگاهی از این اصطلاحات می‌تواند باعث بروز مشکلاتی همچون تأخیر در ترخیص کالا، افزایش هزینه‌های جانبی یا حتی فسخ قراردادهای تجاری شود. در مقابل، تسلط بر این مفاهیم به تجار کمک می‌کند تا قراردادهای شفاف‌تری منعقد کنند، از حقوق خود در برابر شرکت‌های حمل‌ونقل دفاع نمایند و زنجیره تأمین خود را با اطمینان بیشتری مدیریت کنند.
در این مقاله از باراد قصد داریم مهم‌ترین و پرکاربردترین اصطلاحات حمل و نقل دریایی را بررسی کنیم؛ اصطلاحاتی که دانستن آن‌ها نه تنها درک عمیق‌تری از فرآیند تجارت بین‌المللی ایجاد می‌کند، بلکه به کاهش ریسک‌ها و افزایش بهره‌وری در بازرگانی جهانی کمک خواهد کرد.
بارنامه (Bill of Lading – B/L)
بارنامه سندی قانونی است که توسط شرکت حمل‌کننده صادر می‌شود و شامل جزئیات مهمی نظیر نوع کالا، وزن، مقصد، شرایط تحویل و مشخصات طرفین است.
انواع بارنامه شامل:
- بارنامه مستقیم (Direct B/L): بدون توقف در مسیر
- بارنامه سراسری (Through B/L): شامل جابجایی بین چند وسیله حمل
- بارنامه چارتر (Charter Party B/L): مخصوص کشتی‌های اجاره‌ای
- بارنامه ترانشیپ (Transshipment B/L): برای انتقال بار بین کشتی‌ها
دموراژ (Demurrage) و دیسپچ (Dispatch)
- دموراژ: دموراژ هزینه یا جریمه‌ای است که زمانی اعمال می‌شود که کانتینر یا کشتی پس از پایان دوره رایگان تعیین‌شده (Free Time) در بندر یا محوطه نگهداری شود. این هزینه به‌صورت روزشمار محاسبه می‌شود و هدف آن جبران اشغال بی‌مورد تجهیزات و فضاست.
- دیسپچ: دیسپچ برخلاف دموراژ، پاداشی است که به واردکننده یا بهره‌بردار پرداخت می‌شود اگر کانتینر را زودتر از موعد مقرر بازگرداند یا عملیات بارگیری و تخلیه سریع‌تر از زمان تعیین‌شده انجام گیرد. این پرداخت به‌نوعی تشویقی برای استفاده بهینه از زمان و تجهیزات محسوب می‌شود.
فری تایم (Free Time)
مدت‌زمانی که صاحب کالا می‌تواند بدون پرداخت هزینه اضافی، کانتینر را در اختیار داشته باشد. بعد از این بازه، هزینه‌های دموراژ یا دیتنشن اعمال می‌شود.
دیتنشن (Detention)
دیتنشن به هزینه‌ای گفته می‌شود که در صورت نگهداری کانتینر خارج از محوطه بندر بیش از مدت زمان تعیین‌شده دریافت می‌شود. این مبلغ به‌عنوان جریمه دیرکرد بازگرداندن کانتینر به خطوط کشتیرانی یا محوطه بندری محاسبه می‌گردد.
خطوط کشتیرانی منظم (Liner) و گذری (Tramp)
- خطوط منظم: حرکت کشتی‌ها طبق برنامه زمان‌بندی مشخص بین بنادر ثابت.
- کشتی‌های گذری (Tramp): بدون برنامه مشخص، بر اساس تقاضا و اجاره دربست فعالیت می‌کنند.
فورواردر (Forwarder) و بارفرابر (Freight Forwarder)
فورواردر یا کارگزار حمل‌ونقل، یک واسطه حرفه‌ای است که بین صاحب کالا و شرکت‌های حمل‌ونقل قرار می‌گیرد و تمامی مراحل از رزرو فضا در کشتی یا هواپیما گرفته تا صدور بارنامه، بیمه و پیگیری محموله را مدیریت می‌کند.
بارفرابر (Freight Forwarder) نیز در واقع همان فورواردر است که با شبکه‌ای گسترده از شرکت‌های حمل‌ونقل، گمرک و انبارها همکاری کرده و امکان حمل و نقل ترکیبی (دریایی، هوایی، زمینی) را برای مشتریان فراهم می‌سازد. این نقش به صاحبان کالا کمک می‌کند تا بدون درگیری مستقیم با پیچیدگی‌های حمل‌ونقل بین‌المللی، محموله خود را به‌صورت سریع‌تر، ایمن‌تر و مقرون‌به‌صرفه‌تر جابه‌جا کنند.
کریر (Carrier)
کریر همان حمل‌کننده است که وظیفه جابجایی کالا از مبدأ تا مقصد را بر عهده دارد.
- کریر عمومی (Common Carrier): شرکتی است که در مسیرهای مشخص به همه مشتریان خدمات حمل بار ارائه می‌دهد.
- کریر خصوصی (Private Carrier): کریر خصوصی شرکتی است که تنها براساس قراردادهای خاص، بار مشتریان مشخص را حمل می‌کند.
- کریر بدون کشتی (NVOCC): شرکتی است که با وجود نداشتن کشتی ملکی، از طریق اجاره فضا از خطوط کشتیرانی خدمات حمل ارائه می‌دهد.
اینکوترمز (Incoterms)
اینکوترمز مجموعه‌ای از قواعد استاندارد جهانی است که توسط اتاق بازرگانی بین‌المللی تدوین شده و در قراردادهای بین‌المللی استفاده می‌شود. این قواعد به‌طور دقیق مشخص می‌کنند که کدام یک از طرفین معامله (خریدار یا فروشنده) مسئول هزینه‌ها، ریسک‌ها و وظایف مربوط به حمل‌ونقل و ترخیص کالا هستند. پرکاربردترین آن‌ها در حمل دریایی:
- FOB : (Free On Board) فروشنده کالا را روی عرشه کشتی در بندر مبدأ تحویل می‌دهد و از آن نقطه به بعد مسئولیتی ندارد.
- CFR (Cost and Freight) : فروشنده هزینه حمل تا بندر مقصد را پرداخت می‌کند اما ریسک از زمان بارگیری بر عهده خریدار است.
- CIF (Cost, Insurance & Freight) : همانند CFR است با این تفاوت که فروشنده هزینه بیمه حمل را نیز تقبل می‌کند.
- DAP / DDP : کالا در مقصد توافقی تحویل داده می‌شود؛ در DAP پرداخت عوارض با خریدار و در DDP با فروشنده است.
اصطلاحات محوطه کانتینری
- CY (Container Yard) : محوطه‌ای در بندر یا پایانه که کانتینرهای پر یا خالی برای بارگیری یا تحویل نگهداری می‌شوند.
- CFS (Container Freight Station) : ایستگاه یا انباری که در آن محموله‌های خرده‌بار (LCL) بارچینی یا تفکیک و تخلیه می‌شوند.
- ICD (Inland Container Depot) : ترمینال کانتینری در داخل کشور (دور از ساحل) که امکانات گمرکی و انبارداری مشابه بندر را دارد.
خدمات و عملیات مرتبط
Stuffing: به فرایند بارچینی و قرار دادن کالا داخل کانتینر برای حمل گفته می‌شود.
Stripping: به تخلیه و خارج کردن کالا از داخل کانتینر پس از رسیدن به مقصد گفته می‌شود.
Roll-Over: به حالتی گفته می‌شود که محموله به دلیل مشکلات بارگیری یا ازدحام، به کشتی بعدی منتقل می‌گردد.
Feeder Service: به خدمات حمل دریایی گفته می‌شود که بار را از بنادر کوچک و فرعی به بنادر اصلی منتقل می‌کند.
اصطلاحات مرتبط با هزینه‌ها
Freight: به معنای کرایه یا هزینه حمل بار توسط شرکت‌های حمل‌ونقل است.
BAF (Bunker Adjustment Factor): هزینه اضافی ناشی از نوسانات قیمت سوخت کشتی‌ها در حمل‌ونقل دریایی را پوشش می‌دهد.
CAF (Currency Adjustment Factor): ضریب تعدیلی است که برای جبران نوسانات نرخ ارز به هزینه حمل اضافه می‌شود.
THC (Terminal Handling Charges): به هزینه‌های تخلیه، بارگیری و جابه‌جایی کانتینر در پایانه‌های بندری گفته می‌شود.
اصطلاحات بیمه و امنیتی
- General Average: به اصل حقوقی گفته می‌شود که در صورت فدا شدن بخشی از بار برای نجات کشتی، خسارت بین همه صاحبان بار تقسیم می‌شود.
- War Risk: نوعی بیمه است که خسارات ناشی از جنگ، شورش یا درگیری‌های مسلحانه را پوشش می‌دهد.
- UN Number: شماره‌ای چهاررقمی است که توسط سازمان ملل برای شناسایی و طبقه‌بندی کالاهای خطرناک در حمل‌ونقل بین‌المللی تعیین می‌شود.
نتیجه‌گیری
شناخت و درک اصطلاحات تخصصی حمل و نقل دریایی تنها یک مزیت رقابتی نیست، بلکه ضرورتی برای تمامی فعالان حوزه تجارت بین‌المللی به شمار می‌رود. زمانی که تجار، بازرگانان، دانشجویان و مدیران زنجیره تأمین با این واژگان آشنا باشند، می‌توانند با اطمینان بیشتری قراردادها را تنظیم کنند، از بروز اختلافات و سوءتفاهم‌ها جلوگیری نمایند و فرآیند واردات و صادرات را با سرعت و دقت بیشتری پیش ببرند. این آگاهی نه‌تنها باعث کاهش هزینه‌ها و ریسک‌ها می‌شود، بلکه مسیر دستیابی به موفقیت پایدار در بازارهای جهانی را هموارتر می‌سازد.